De Nederlandse schrijver Willem Frederik Hermans werd in 1952 vervolgd omdat een van zijn romanpersonages de bevolkingsgroep der rooms-katholieken ernstig zou hebben beledigd in het boek Ik heb altijd gelijk – een titel overigens die mij om voor u begrijpelijke redenen bijzonder aanspreekt. Nu moet ik zeggen dat ik bij het lezen van de eerste bladzijden van dat boek voor mijzelf vaststelde dat die Hermans eigenlijk best een grote muil had voor een nog beginnend schrijver, maar als ik die rechtszaak niet toevallig een keer in een of ander hoorcollege de revue had horen passeren, was het aanstootgevende gehalte van de bewuste fragmenten me geheel ontgaan.
Opmerkelijke passages waren het wel. Bijvoorbeeld:
‘Over twintig jaar is heel Nederland katholiek’, zei Lodewijk.
(..)
‘Nederland is overbevolkt’, zei Lodewijk. Elk kind dat geboren wordt, zet het peil van de beschaving achteruit en maakt ons armer. Nog tien jaar en we zijn failliet. Nederland is gebalkaniseerd, de ratten zullen over de straten lopen, de huizen die nu worden gebouwd zijn tot krotten vervallen. (..) Daar gaat het naartoe in Nederland. Maar de katholieken planten zich voort omdat ze de meerderheid willen hebben.’
Vervang de katholiek door de moslim en ziedaar, de hypermoderne one issue-onderbuikpopulisticus waarvan er dertien in een dozijn rondlopen. Maar in de jaren vijftig werd je ervoor vervolgd als nota bene een door jou bedacht romanpersonage dergelijke taal in de mond nam, hoewel daar eerlijkheidshalve aan toegevoegd moet worden dat het fictieve karakter van de uitspraken uiteindelijk ook de reden was waarom Hermans werd vrijgesproken.
Anders gezegd: als hij het zelf had gevonden, was het foute boel geweest.
Je zou kunnen zeggen dat er een hoop ten goede is veranderd, de afgelopen vijftig jaar. Als je je oren spitst en goed luistert kun je heel af en toe nog een jammerklacht van ongetwijfeld een CDA’er horen over de belediging van een of andere minderheidsgroep, en ook met badmintonners schijn je nog enorm te moeten uitkijken, maar echt serieus wordt al dat gejeremieer natuurlijk allang niet meer genomen, en dat lijkt me vooruitgang.
Aan de andere kant kun je je afvragen wat er zou gebeuren als een schrijver anno 2008 zijn romanpersonage iets soortgelijks in de mond zou leggen over bijvoorbeeld moslims, zonder zich daar zelf overduidelijk van te distantiëren. Goed, van de rechterlijke macht zal hij weinig te duchten hebben, maar tegenwoordig hebben we ook nog zoiets als een beeldvormende macht, die de schrijver voorgoed als een populistische nitwit zou kunnen wegzetten. Zuig dan tien jaar later nog maar eens een bestseller uit je duim.
Hermans had daar kennelijk weinig last van. Enkele jaren later kon hij ons verblijden met meesterwerken als De donkere kamer van Damokles en Nooit meer slapen, schijnbaar ongeschonden door de controverse rond Ik heb altijd gelijk. Dat hele gedoe heeft de critici ook altijd weerhouden van een literaire beschouwing van dat boek, en dat is eigenlijk maar goed ook voor Hermans, want het behoort zeker niet tot zijn sterkste werken.
Ach ja, ik heb altijd gezeik.
Zijn dat schrijvers? Nee toch? Laat puberende bejaarden toch eigenlijk meer?
xV
Ik ben bang dat de invloed van schrijvers door de beeldcultuur naar de achtergrond is verdrongen. Nou ja behalve dan natuurlijk de invloed van schrijvers als Fleischbaum en Prof. Hoxha.